-
احاله: انتقال کل پرونده از مرجع صالح به مرجع هم‌عرض دیگر برای رسیدگی، در چارچوب موارد محدود و با تشریفات قانونی. در امور کیفری، احاله بین حوزه‌های یک استان با درخواست دادستان یا رئیس حوزه قضایی و موافقت شعبه اول دادگاه تجدیدنظر استان، و بین استان‌ها با همان درخواست و موافقت دیوان عالی کشور انجام می‌شود (ماده ۴۱۸). جهات احاله مانند اقامت بیشتر متهمان در حوزه دیگر یا نزدیکی دادگاه دیگر به محل وقوع جرم در ماده ۴۱۹ آمده و تبصره آن بر عدم ایجاد عسر و حرج برای شاکی تأکید دارد. همچنین برای حفظ نظم و امنیت عمومی، با پیشنهاد رئیس قوه قضاییه یا دادستان کل کشور و تجویز دیوان عالی کشور، احاله ممکن است (ماده ۴۲۰).
در امور حقوقی نیز در مواردی چون امتناع/ردّ دادرس، پرونده به شعبه دیگر همان دادگاه یا نزدیک‌ترین دادگاه هم‌عرض ارسال می‌شود (ماده ۹۲ ق.آ.د.م). -
نیابت قضایی: واگذاری انجام برخی اقدامات دادرسی (مثل تحقیقات، استماع شهادت، معاینه محل، بازرسی، ابلاغ) به مرجع هم‌عرضِ واقع در حوزه دیگر، بدون انتقال صلاحیتِ رسیدگیِ اصل پرونده. در امور مدنی، مواد ۲۹۰ تا ۲۹۴ ق.آ.د.م این نهاد را پیش‌بینی کرده‌اند؛ اقدامِ مرجعِ مُجاب‌به‌نیابت نتیجه را صورت‌مجلس کرده و برای مرجعِ نیابت‌دهنده می‌فرستد.
در امور کیفری نیز صدور قرار نیابت برای انجام اقدامات تحقیقی خارج از حوزه بازپرس در مواد ۱۱۹ تا ۱۲۱ ق.آ.د.ک تصریح شده است. -
جمع‌بندی تفاوت‌ها:
-
موضوع: در احاله، «رسیدگی به کل پرونده» جابه‌جا می‌شود؛ در نیابت، «فقط انجام اقداماتی معین» به مرجع دیگری سپرده می‌گردد و اصل صلاحیت جابه‌جا نمی‌شود.
-
مرجع و تشریفات: احاله (خاصه در کیفری) محتاج موافقت مرجع بالادستی (تجدیدنظر استان/دیوان عالی) و در پاره‌ای موارد به‌منظور نظم و امنیت عمومی انجام می‌شود؛ نیابت قضایی را مرجع رسیدگی‌کننده مستقیماً برای انجام اقدام خارج از حوزه صادر می‌کند.
-
اثر حقوقی: احاله موجب انتقال پرونده به مرجع رسیدگی جدید است؛ نیابت فقط اجرای اقدام را به مرجع دیگر می‌سپارد و رسیدگی نزد مرجع اصلی باقی می‌ماند.
-
-
مثال کاربردی: اگر شهود در شهر دیگری هستند، دادگاه یا بازپرس به مرجع آن شهر «نیابت» می‌دهد تا شهادت استماع شود؛ اما اگر اکثر متهمان در حوزه دیگر اقامت دارند یا دادگاه دیگری به محل جرم نزدیک‌تر است، با رعایت تشریفات مقرر، «پرونده احاله» می‌شود تا آن مرجع کل رسیدگی را انجام دهد.