جدایی و طلاق به خودی خود تجربه ای سخت و چالش برانگیز است، اما زمانی که پای فرزند در میان باشد، این سختی چند برابر می شود. تصمیم گیری درباره اینکه حضانت فرزند به عهده چه کسی باشد و کودک در کنار کدام یک از والدین رشد کند، به یکی از حساس ترین و دشوارترین مراحل این فرآیند تبدیل می‌شود. این مسئله نه تنها از لحاظ قانونی و اجتماعی اهمیت دارد، بلکه تأثیرات عمیقی بر آینده عاطفی و روانی کودک نیز خواهد داشت. بنابراین، انتخاب درست و عادلانه در این زمینه، از مهم ترین دغدغه های والدین و قانون گذاران است. در این مقاله شرایط دریافت حضانت فرزند (توسط مادر و پدر) را به طور جامع و شفاف مورد بررسی قرار داده ایم.
شرایط حضانت فرزند
تصمیم گیری درباره حضانت فرزند یکی از حساس ترین و پیچیده ترین موضوعاتی است که در زندگی والدین و فرزندان به وجود می آید. این مسئله به ویژه زمانی مطرح می شود که والدین به هر دلیلی از یکدیگر جدا می شوند و باید تصمیم بگیرند که کدام یک از آن ها مسئولیت نگهداری و مراقبت از فرزند را بر عهده بگیرد. در ایران، قوانین حضانت بر پایه حمایت از منافع کودک طراحی شده اند و تلاش دارند که در نهایت بهترین شرایط برای رشد و رفاه فرزند فراهم شود.
حضانت، به معنای مراقبت و پرورش فرزند، نه تنها یک مسئولیت قانونی بلکه تعهدی اخلاقی و عاطفی است که باید به بهترین شکل ممکن انجام شود. اما سوال اصلی اینجاست که شرایط دریافت حضانت برای مادر و پدر چگونه است؟ چه عواملی در این تصمیم گیری تأثیر دارند؟ و چگونه می توان به توافقی رسید که منافع کودک در آن اولویت داشته باشد؟
در شرایط عادی؛ زمانی که پدر و مادر یک خانواده از هم جدا می شوند، مسئولیت نگهداری و مراقبت از فرزند به یکی از آن ها محول می شود. در صورتی که فرزند زیر 7 سال باشد، حضانت بر عهده مادر خواهد بود و اگر فرزند بیشتر از 7 سال سن داشته باشد، سرپرستی و مراقبت از او به پدر تعلق می گیرد.
اما در هر حال، اگر فرزند نزد مادر باشد، پدر موظف است نفقه فرزند را پرداخت کند.
در ادامه، به بررسی شرایط و قوانین حضانت فرزند توسط پدر و مادر در ایران پرداخته خواهد شد و تلاش می شود تا به زبانی ساده و کاربردی، اصول و نکات مهم این موضوع توضیح داده شود.
با این حال، در تصمیم گیری مرتبط با حضانت، همواره باید مصلحت فرزند اولویت داشته باشد. اگر دادگاه تشخیص دهد که یکی از والدین صلاحیت لازم برای نگهداری از کودک را ندارد، می تواند حضانت را از آن ها سلب کرده و به افراد دیگری که بر اساس ماده 1180 قانون مدنی برای این امر اولویت دارند، واگذار کند.
چگونه می توان حضانت فرزند را گرفت؟
مصلحت فرزند مهم ترین نکته و اولویت برای تصمیم گیری در مورد این است که حضانت فرزند با پدر باشد یا مادر و حمایت جسمی و عاطفی از کودک، مسئولیتی است که بر عهده افرادی گذاشته می شود که قانون آن ها را برای این وظیفه انتخاب کرده ، هرچند در قانون مدنی تعریف دقیقی از حضانت ارائه نشده است.
اما از دیدگاه فقها، حضانت به معنای نگهداری، سرپرستی و تربیت فرزند است. نکته ای که باید به آن توجه داشت، تفاوت حضانت با ولایت و قیمومت است. حضانت تنها به امور تربیتی و مراقبتی فرزند مربوط می شود و به مسائل مالی او ارتباطی ندارد. مطابق ماده 1168 قانون مدنی، حضانت نه تنها یک حق برای والدین است، بلکه وظیفه ای قانونی و اخلاقی نیز به شمار می رود.
انواع حضانت فرزند
حضانت کودکان به دو نوع موقت و دائم تقسیم می شود:
- حضانت موقت: در مواقعی که والدین یا افراد ذی نفع درباره حضانت اختلاف دارند، دادگاه به صورت موقت و برای مدت مشخصی حضانت را به یکی از والدین یا بستگان نزدیک واگذار می کند تا تکلیف نهایی مشخص شود.
- حضانت دائم: پس از صدور حکم قطعی دادگاه یا توافق والدین، حضانت به‌صورت دائم تعیین می شود. با این حال، اگر مسئول حضانت شرایط لازم را از دست بدهد (مانند عدم صلاحیت اخلاقی یا بیماری)، دادگاه می تواند حضانت را از او سلب کند.
در هر دو حالت، مصلحت کودک اولویت اصلی تصمیم گیری است.
برای اینکه پدر یا مادر بتوانند حضانت فرزند خود را بر عهده بگیرند، باید شرایطی را دارا باشند که به صورت مشترک در هر دو والدین اعمال می شود.
این شرایط شامل:
- بلوغ
- سلامت روانی
- نداشتن بیماری های مسری
- برخورداری از شایستگی اخلاقی
- اعتقاد به دین اسلام
- توانایی لازم برای مراقبت از فرزند
- و عدم ازدواج با شخص دیگر است.
مدارک مورد نیاز برای حضانت فرزند:
برای ارائه درخواست حضانت فرزند به دادگاه، ارائه مدارک زیر الزامی است
- مدارک شناسایی: اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی متقاضی.
- سند ازدواج یا طلاق: برای اثبات جدایی والدین، ارائه سند ازدواج یا طلاق الزامی است. لازم به ذکر است که برای درخواست حضانت، صدور حکم طلاق ضروری نیست؛ همین که والدین جدا از هم زندگی می کنند کفایت می کند.
- مدارک اثبات کوتاهی یا خطر برای کودک: برای جلب نظر دادگاه، باید مدارکی ارائه شود که نشان دهد طرف مقابل در نگهداری کودک کوتاهی کرده یا سلامت او را به خطر انداخته است. این امر با استفاده از تحقیقات محلی، استعلام از مراجع مرتبط، شهادت شهود، و گزارش پزشکی قانونی بررسی و اثبات می شود.
دادگاه با بررسی این مدارک و شواهد، تصمیم گیری نهایی را بر اساس مصلحت کودک انجام می دهد.
ضمن اینکه، شرایط دریافت حضانت فرزند توسط والدین، بستگی به نوع تصمیم گیری دادگاه و شرایط خاص هر پرونده دارد. حضانت به معنای مراقبت و نگهداری از فرزند است و می تواند به طور مشترک یا به طور جداگانه توسط پدر یا مادر انجام شود.
حضانت فرزند توسط مادر
در ایران، مطابق با قانون مدنی، در صورت طلاق یا جدایی والدین، حضانت فرزندانی که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند، ابتدا بر عهده مادر است.
- برای دختران: تا سن 7 سالگی، مادر حضانت را بر عهده دارد.
- برای پسران: تا سن 7 سالگی، مادر حضانت را بر عهده دارد.
این مسئله به این دلیل است که قانون گذار معتقد است که مادر در این سنین، بهترین شخص برای مراقبت از فرزند است. بعد از این سن، حضانت به پدر منتقل می شود، مگر اینکه دلایلی خاص برای باقی ماندن حضانت در اختیار مادر وجود داشته باشد.
حضانت فرزند توسط پدر
پس از سن 7 سالگی، حضانت فرزند معمولا به پدر منتقل می شود، زیرا پدر به طور قانونی مسئول تأمین مالی و رفاه فرزند است. این انتقال حضانت به پدر ممکن است به ویژه در مواردی که مادر توانایی های مالی یا فیزیکی برای مراقبت از فرزند را نداشته باشد، تغییر کند.
موارد استثنا
در صورتی که یکی از والدین در مراقبت و نگهداری از فرزند کوتاهی کند یا شایسته نباشد، دادگاه می تواند حضانت را به شخص دیگری (مثلا مادر یا پدر دیگری) واگذار کند. مواردی که ممکن است باعث تغییر در تصمیم دادگاه شود عبارتند از:
- سوء استفاده از کودک
- اعتیاد والدین
- آسیب دیدگی جسمی یا روانی
حضانت در صورت مرگ یا از کار افتادگی یکی از والدین
اگر یکی از والدین فوت کند یا به دلایل قانونی از کار افتاده باشد، حضانت بر عهده والد دیگر خواهد بود. البته اگر یکی از والدین قادر به مراقبت نباشد، ممکن است حضانت به یکی از بستگان نزدیک (مانند پدربزرگ یا مادربزرگ) واگذار شود.
حضانت در صورت توافق والدین
در صورتی که والدین درباره حضانت فرزند به توافق برسند، دادگاه معمولا این توافق را تایید می کند، مگر اینکه به نظر دادگاه، آن تصمیم برای فرزند مضر باشد.
حضانت بعد از بلوغ
زمانی که فرزند به سن بلوغ برسد (برای دختران سن 9 سالگی و برای پسران 15 سالگی)، در بسیاری از موارد حضانت از والدین به فرزند منتقل می شود و فرزند می تواند خود تصمیم بگیرد که با کدام والدین زندگی کند.
مراحل دریافت حضانت فرزند
برای گرفتن حضانت فرزند، باید مراحل قانونی مشخصی طی شود که شامل موارد زیر است:
1. تنظیم دادخواست
- مراجعه به دفتر خدمات الکترونیک قضایی
- تکمیل فرم مربوط به دادخواست حضانت
- ارائه مدارک هویتی (شناسنامه و کارت ملی) و مستندات لازم (مانند مدارک اثبات صلاحیت یا شواهدی درباره عدم صلاحیت طرف مقابل).
2. ارجاع به دادگاه خانواده
- ارجاع دادخواست به دادگاه خانواده توسط دفتر خدمات قضایی
- تعیین شعبه رسیدگی‌کننده به پرونده
- پرداخت هزینه‌های دادرسی
- دریافت وقت رسیدگی برای حضور در دادگاه.
3. برگزاری جلسه دادرسی
- حضور طرفین دعوی در جلسه دادگاه
- ارائه دلایل و مستندات توسط والدین
- استماع اظهارات هر دو طرف توسط قاضی دادگاه.
4. بررسی صلاحیت والدین
- انجام تحقیقات لازم توسط دادگاه.
- بررسی گزارش های مددکار اجتماعی
- ارزیابی وضعیت مالی، اخلاقی و شرایط زندگی هر یک از والدین.
5. صدور و ابلاغ رأی
- دادگاه پس از بررسی کامل، رأی حضانت را صادر کرده و رأی صادره به طرفین ابلاغ می شود
- در صورت اعتراض، امکان تجدیدنظرخواهی در مهلت قانونی وجود دارد.
شرایط گرفتن حضانت فرزند توسط مادر
مادر می تواند در صورت اثبات انحرافات اخلاقی یا رفتاری پدر (مانند فساد اخلاقی، بیماری روانی، سوء استفاده از کودک، یا اعتیاد) حضانت فرزند را به دست آورد. این فرآیند زمان بر است و شرایط اخلاقی و روانی مادر نیز بررسی می شود.
طبق ماده 1169 قانون مدنی، حضانت فرزند تا 7 سالگی با مادر است و پس از آن به پدر واگذار می شود، مگر اینکه شرایط سلب حضانت فرزند از پدر وجود داشته باشد و مصلحت کودک خلاف آن را ایجاب کند.
راه های اخذ حضانت:
- اثبات صلاحیت نداشتن پدر.
- صرف نظر کردن از حقوق مالی مادر (مانند مهریه یا نفقه) در ازای حضانت.
قانون جدید ملاقات فرزند
براساس قانون، پس از بلوغ (9 سال برای دختر و 15 سال برای پسر)، فرزند می تواند خودش محل زندگی و نحوه ملاقات با والدین را انتخاب کند.
نکات مهم برای گرفتن حق حضانت فرزند
حضانت فرزند یکی از مهم‌ترین مسائل پس از جدایی والدین است که تأثیر مستقیمی بر زندگی و آینده کودک دارد. در این شرایط، تصمیم گیری درباره اینکه کدام والدین مسئولیت نگهداری و تربیت فرزند را بر عهده بگیرند، به یکی از حساس ترین موضوعات حقوقی و عاطفی تبدیل می شود. قانون حضانت با هدف حفظ منافع کودک و تأمین سلامت روحی و جسمی او تنظیم شده است. اما گرفتن حق حضانت برای هر یک از والدین نیازمند ارائه دلایل مستند و رعایت قوانین مشخصی است که در نهایت، مصلحت کودک در آن اولویت دارد.
- ازدواج پدر یا مادر و یا ابتلای آنها به بیماری های روانی، حق حضانت از آنها سلب می شود.
- مسلمان بودن هر یک از والدین از جمله شروط حق حضانت است و در صورت کافر شدن، این حق از آنها سلب خواهد شد.
- ابتلای هر یک از والدین به بیماری های واگیردار حق حضانت را از آنها سلب می کند.
- حضانت فرزند دختر بعد از طلاق تا سن 9 سالگی با مادر و بعد از آن با پدر می باشد.
- حضانت فرزند دختر بعد از 18 سالگی برمبنای تصمیم فرزند و انتخاب او می باشد.
- حق حضانت فرزند در عقدنامه نیز می تواند ذکر شود و مشخص شود که در صورت عدم تفاهم و جدایی، حضانت فرزند با چه کسی باشد.
یک وکیل خانواده باتجربه می تواند با دفاعی قوی و حرفه‌ای در دادگاه، مسیر دریافت حضانت فرزند را برای شما آسان تر کند. ما امکان ارتباط سریع و دریافت مشاوره آنلاین از وکلای متخصص وکالت 24 را فراهم کرده ایم تا شما با اطمینان بیشتری پرونده خود را پیش ببرید و شانس موفقیت خود را افزایش دهید.
در صورتی که زن و شوهر بدون طلاق جدا از هم زندگی کنند، حضانت فرزندان تا 7 سالگی با مادر است. پس از آن، حضانت دختر تا 9 سالگی و پسر تا 15 سالگی به پدر سپرده می شود. حتی بدون طلاق، می توان برای حضانت، سلب حضانت یا ملاقات فرزند از دادگاه درخواست داد.
سلب حضانت زمانی صورت می گیرد که خطر آسیب روحی یا جسمی برای کودک وجود داشته باشد. عواملی مانند اعتیاد به مواد مخدر یا الکل، بیماری های روانی، ناتوانی در تأمین نیازهای مالی کودک، سوءاستفاده جسمی یا جنسی از او، یا مجبور کردن کودک به انجام اعمال غیرقانونی و ضد اجتماعی مانند گدایی از مهم ترین دلایل سلب حضانت محسوب می شوند.
براساس قانون جدید، هیچ یک از والدین نمی توانند مانع ملاقات دیگری با فرزند شوند، حتی قبل از طلاق. این حق به گونه ای تنظیم شده که والدینی که حضانت ندارد، همچنان بتواند با فرزند در ارتباط باشد و از وضعیت او مطلع شود. سلب کامل این حق نیز امکان پذیر نیست.