۱) احاله در حقوق بینالملل خصوصی (تعارض قوانین)
-
احالهِ درجهٔ اول (Simple/Single Renvoi): قاضیِ ایرانی ابتدا بهموجب قاعدهٔ تعارضِ خود به قانون خارجی ارجاع میدهد؛ اگر قواعد تعارضِ همان قانونِ خارجی پرونده را به «قانون ایران» برگرداند و دادگاه این بازگشت را بپذیرد، نهایتاً قانون ایران اجرا میشود. پذیرش نوع اول، از مفاد مادهٔ ۹۷۳ قانون مدنی نیز استنباط شده است.
-
احالهِ درجهٔ دوم (Double Renvoi/Foreign Court Theory): دادگاه میکوشد همان نتیجهای را بگیرد که «دادگاه خارجی» میگرفت؛ بنابراین ممکن است در پایان، قانون ایران یا حتی قانون کشور ثالث اعمال شود. جایگاه و حدودِ این نوع در حقوق ایران محل بحث دکترین است.
-
احاله به قانونِ ثالث (Transmission): در پارهای نظامها، اگر قانونِ خارجی پرونده را به قانون کشور ثالث حواله دهد، دادگاهِ مقر نیز آن را میپذیرد؛ این صورتبندی در منابع آموزشی بهعنوان شاخهای از احاله/یا ذیل احالهٔ مضاعف طرح میشود.
جمعبندی این بخش: در حقوق ایران، احالهٔ درجهٔ اول بهطور روشنتری قابلاستناد دانسته شده و دربارهٔ احالهٔ درجهٔ دوم/قانونِ ثالث میان نویسندگان اختلاف برداشت وجود دارد.
۲) احاله در آیین دادرسی کیفری (انتقال رسیدگی برای مصلحت دادرسی)
-
دروناستانی: انتقال پرونده از یک حوزهٔ قضایی به حوزهٔ دیگر در همان استان با درخواست دادستان یا رئیس حوزهٔ قضاییِ مبدا و موافقت شعبهٔ اول دادگاه تجدیدنظر استان ممکن است.
-
بیناستانی: انتقال از یک استان به استان دیگر، با همان تقاضا و تجویز دیوانعالی کشور انجام میشود.
-
بهمنظور حفظ نظم و امنیت عمومی: بنا به پیشنهاد رئیس قوهٔ قضائیه یا دادستان کل کشور و تجویز دیوانعالی، رسیدگی به حوزهٔ دیگری احاله میشود؛ در جرایم نیروهای مسلح، رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح نیز اختیار خاص دارد.
نکتهٔ تمایزی: در دادرسی مدنی، سازوکار غالب برای تغییر مرجع، «ارسال پرونده به دادگاهِ صالح» در پی قرار عدم صلاحیت است (مادهٔ ۲۷ ق.آ.د.م) و ادبیات آن با «احالهٔ کیفری» متفاوت است.
نتیجه: «احاله» در معنای تعارض قوانین، ابزار تعیین قانون حاکم (با الگوهای درجهٔ اول/دوم و گاه قانون ثالث) است؛ در معنای دادرسی کیفری، سازوکاری برای انتقال مرجع رسیدگی در چارچوب شرایط قانونی و با مراجع تصویب مشخص (تجدیدنظر استان/دیوانعالی/اختیار ویژه در نیروهای مسلح). این دو کارکرد را نباید خلط کرد؛ هر یک آثار و تشریفات خاص خود را دارد.