اعتبار امر مختومه اصل است، اما در چند مورد به حکم قانون یا بهسبب پیدایش جهات تازه، مانع از طرح یا رسیدگی مجدد نمیشود. مهمترین استثنائات عبارتاند از:
-
طرق فوقالعاده شکایت از آراء (مدنی):
-
اعاده دادرسی در صورت وجود جهات قانونی مانند کشف سند جدید مؤثر، جعلیت اسناد یا حیله و تقلب طرف مقابل، تعارض مفاد دو حکم قطعی و امثال آن.
-
اعتراض شخص ثالث نسبت به حکمی که بدون دخالت او صادر و به حقوق مکتسبهاش لطمه زده است.
-
-
طرق فوقالعاده شکایت از آراء (کیفری):
-
اعاده دادرسی کیفری در مواردی مانند ظهور دلایل برائت، زندهبودن مجنیعلیه در جرایم قتل، تعارض احکام قطعی یا احراز جعلیت مستندات.
-
رسیدگی فوقالعاده به لحاظ خلاف بیّن شرع (بر اساس مقررات آیین دادرسی کیفری) که میتواند اثر حکم قطعی را از میان ببرد.
-
-
بیاعتباری ذاتی رأی:
-
رأی صادره از مرجع فاقد صلاحیت ذاتی یا در وضعی که اصول دادرسی اساسی نقض شده، قابلیت تمسک به اعتبار امر مختومه را ندارد.
-
-
نسبیت اعتبار رأی:
-
حکم فقط بین همان اصحاب دعوا، در همان موضوع و همان سبب اثر دارد. اشخاصی که طرف دعوای پیشین نبودهاند، با رعایت شرایط، میتوانند دعوای مستقل مطرح کنند.
-
-
دعاوی و اوضاعِ متغیّر (آثار آتی):
-
در دعاوی مستمر یا حقوقی که بر پایه اوضاع و احوال متغیر است (مانند نفقه، حضانت یا اجرتِ دورههای بعد)، تغییر اساسی اوضاع یا ایجاد سبب جدید مانع اعمال اعتبار امر مختومه نسبت به آینده میشود.
-
-
حدود موضوعی رأی:
-
اعتبار امر مختومه فقط نسبت به موضوع مورد حکم جاری است؛ طرح دعوایی با خواسته یا سبب متفاوت از دعوای سابق، مشمول اعتبار رأی پیشین نیست؛ هرچند بین همان اشخاص باشد.
-
نتیجه: اصل بر قطعیت و ثبات آراء است؛ با این حال، هرجا قانون طریق فوقالعاده پیشبینی کرده، یا رأی از عیب بنیادین رنج میبرد، یا سبب/اوضاع جدید پدید آمده، میتوان از مانع اعتبار امر مختومه عبور کرد و دوباره به دعوا رسیدگی نمود.