مطابق ماده ۴۱۶ قانون مدنی، خیار غبن باید «فوراً» پس از آگاهی مغبون از وقوع غبن اعمال شود. به این معنا که به محض اینکه شخص متوجه شود در معامله دچار غبن (ضرر فاحش) شده، باید اراده خود را برای فسخ اعلام کند. تأخیر در استفاده از این حق، موجب سقوط آن خواهد شد.
برای اثبات اینکه شخص «دیر متوجه غبن شده»، باید نشان دهد زمان آگاهی از غبن چه موقع بوده است. در حقوق ایران، اصل بر این است که شخص به محض اطلاع، باید اقدام کند؛ پس اگر ادعا کند دیر فهمیده، باید دلیل بیاورد.
راه‌های اثبات دیر متوجه شدن:
-
کارشناسی رسمی دادگستری:
اگر اختلاف بر سر قیمت یا ارزش مورد معامله باشد، گزارش کارشناسی می‌تواند نشان دهد که تشخیص تفاوت قیمت برای فرد عادی سخت بوده و فقط پس از ارجاع به کارشناس مشخص شده است. -
مدارک و مستندات مالی:
مثل استعلام قیمت‌ها در تاریخ معامله و تاریخ‌های بعدی. اگر ثابت شود قیمت واقعی در زمان معامله برای شخص روشن نبوده و بعدها از طریق سند معتبر (مثلاً استعلام رسمی) فهمیده، می‌تواند دلیل باشد. -
شهادت شهود یا مطلعین:
اگر بتوانند گواهی دهند که شخص واقعاً تا تاریخ مشخصی از تفاوت قیمت آگاه نبوده است. -
پیچیدگی موضوع معامله:
در مواردی که موضوع معامله پیچیده است (مثلاً سهام، املاک خاص یا اشیای عتیقه)، قاضی می‌تواند بپذیرد که فرد عادی در زمان معامله قادر به تشخیص ارزش واقعی نبوده و آگاهی بعدی او موجه است.
نتیجه: اثبات دیر فهمیدن غبن ساده نیست، چون «فوریت» شرط مهم خیار غبن است. بار اصلی اثبات هم بر عهده کسی است که به غبن استناد می‌کند.