در حقوق ایران، وصیت‌نامه باید با رعایت شرایط شکلی و ماهوی تنظیم شود تا بعداً در دادگاه معتبر باشد. به‌طور خلاصه، وصیت یعنی دستور شخص برای بعد از فوتش درباره اموال یا کارهایش (مثل تعیین وصی، ادای بدهی‌ها و…).
۱. آشنایی با انواع وصیت‌نامه در قانون
در قانون ایران سه نوع وصیت‌نامه اصلی پذیرفته شده است:
-
وصیت‌نامه رسمی
-
در دفترخانه اسناد رسمی تنظیم می‌شود.
-
توسط سردفتر نوشته، برای موصی (وصیت‌کننده) خوانده و سپس امضا یا اثرانگشت موصی گرفته می‌شود.
-
از نظر اثبات و اعتبار، مطمئن‌ترین نوع وصیت است.
-
-
وصیت‌نامه خودنوشت
-
باید کاملًا به خط خودِ وصیت‌کننده نوشته شود.
-
حتماً باید تاریخ (روز، ماه، سال) در آن قید شود.
-
در پایان، توسط موصی امضا شود.
-
اگر بخشی تایپ، بخشی دست‌نویس باشد، ممکن است مشکل ایجاد کند؛ بهتر است همه متن یک‌دست به خط خود شخص باشد.
-
-
وصیت‌نامه سری
-
متن وصیت (که می‌تواند به خط موصی یا دیگری باشد) در پاکت مهر و موم‌شده قرار می‌گیرد.
-
پاکت در دفترخانه اسناد رسمی یا اداره ثبت تحویل و صورت‌جلسه می‌شود.
-
برای کسانی مناسب است که می‌خواهند وصیت‌شان محرمانه بماند.
-
۲. شرایط خودِ وصیت‌کننده (موصی)
برای اینکه وصیت معتبر باشد، شخصی که وصیت می‌کند باید:
-
بالغ باشد.
-
عاقل باشد (در زمان تنظیم وصیت‌نامه دچار جنون و اختلال جدی قوه تمییز نباشد).
-
قصد و اختیار داشته باشد (تحت اجبار و اکراه نباشد).
اگر این شرایط نباشد، وصیت ممکن است در دادگاه بی‌اعتبار شناخته شود.
۳. حدود و دامنه وصیت
-
شخص فقط می‌تواند نسبت به اموال خودش وصیت کند.
-
در اموال، فقط تا یک‌سوم (ثلث) دارایی را می‌تواند آزادانه به هر شخص یا جهت (مثلاً امور خیریه) وصیت کند.
-
اگر وصیت بیش از ثلث باشد، اجرای مازاد منوط به اجازه ورثه است.
-
وصیت ممکن است:
-
تملیکی باشد (واگذاری مال به شخص یا اشخاصی بعد از فوت)،
-
یا عهدی باشد (تعیین وصی برای انجام کارها مثل ادای بدهی‌ها، اداره اموال صغیر، انجام اعمال عبادی و…).
-
۴. تنظیم متن وصیت‌نامه (الگوی کلی)
در متن وصیت‌نامه (چه رسمی، چه خودنوشت) بهتر است مطالب به صورت مرتب و روشن نوشته شود:
-
مشخصات کامل وصیت‌کننده
-
نام و نام خانوادگی
-
نام پدر
-
شماره شناسنامه / کد ملی
-
تاریخ تولد
-
محل صدور شناسنامه
-
نشانی دقیق محل سکونت
-
-
تصریح به سلامت و اختیار
مثل این مضمون:
«اینجانب … فرزند …، دارای شماره ملی …، در کمال صحت عقل و با اراده و اختیار، این وصیت‌نامه را تنظیم می‌نمایم.» -
بیان بدهی‌ها و تعهدات
-
ذکر اینکه چه بدهی‌هایی به چه اشخاص یا مؤسسات دارد.
-
دستور پرداخت این بدهی‌ها از محل ترکه قبل از تقسیم ارث.
-
-
بیان نوع وصیت نسبت به اموال (وصیت تملیکی)
-
مشخص کنید چه اموالی، به چه میزان، به چه اشخاص یا مؤسساتی برسد.
-
برای هر مال، مشخصات کامل بنویسید:
-
ملک: پلاک ثبتی، نشانی، شماره سند
-
خودرو: شماره پلاک، مشخصات کارت خودرو
-
حساب بانکی: نام بانک، شماره حساب یا شبا
-
سایر اموال: تا حد امکان توصیف دقیق
-
-
توجه کنید مجموع وصایای تملیکی از ثلث دارایی بیشتر نشود؛ اگر بیشتر است، بنویسید «اجرای مقدار مازاد بر ثلث، در صورت اجازه ورثه».
-
-
وصیت‌های عهدی (تعیین وصی و تکالیف او)
-
یک یا چند وصی تعیین کنید (شخص یا اشخاصی که بعد از فوت شما امور را انجام دهند).
-
مشخصات کامل وصی/وصی‌ها را بنویسید.
-
حدود اختیارات وصی را روشن کنید:
-
فروش اموال، پرداخت بدهی‌ها، انجام امور خیریه، اداره اموال فرزندان صغیر، اجرای اعمال شرعی و…
-
-
اگر برای وصی حق‌الزحمه در نظر دارید، مقدار یا نحوه تعیین آن را بنویسید.
-
-
سایر دستورات شرعی و شخصی
-
نحوه مخارج کفن و دفن، محل دفن، انجام نماز و روزه قضا، حج و…
-
هر دستور دیگری که می‌خواهید پس از فوت انجام شود، به‌صورت روشن بیان کنید.
-
-
عبارت پایانی و تاریخ
-
در پایان وصیت‌نامه، تاریخ دقیق (روز، ماه، سال) نوشته شود.
-
جمله‌ای مثل:
«این وصیت‌نامه در تاریخ … در کمال صحت عقل و اختیار توسط اینجانب … تنظیم و امضا گردید.»
-
-
امضا
-
در وصیت‌نامه رسمی: امضا یا اثر انگشت در دفترخانه انجام می‌شود.
-
در وصیت‌نامه خودنوشت: حتماً باید امضای شخص زیر متن باشد.
-
۵. شاهدان در وصیت‌نامه
-
در وصیت‌نامه خودنوشت، قانوناً الزام به وجود شاهد نیست؛ اما به‌شدت توصیه می‌شود:
-
حداقل دو شاهد عاقل، بالغ و مورد اعتماد، متن را بخوانند و زیر آن نام، نام خانوادگی، شماره ملی، نشانی و امضای خود را درج کنند.
-
-
این کار در آینده، اگر در صحت وصیت‌نامه اختلاف شود، کمک زیادی می‌کند.
۶. نحوه تنظیم در هر نوع وصیت‌نامه (به‌صورت عملی)
الف) اگر بخواهید وصیت‌نامه رسمی تنظیم کنید:
-
با مدارک شناسایی به دفترخانه اسناد رسمی مراجعه کنید.
-
اراده و مفاد مورد نظرتان را برای سردفتر توضیح دهید.
-
سردفتر متن را در قالب سند رسمی تنظیم می‌کند.
-
متن برای شما خوانده می‌شود یا می‌توانید آن را مطالعه کنید.
-
پس از تأیید مفاد، سند را امضا یا اثر انگشت می‌زنید.
-
نسخه‌ای از وصیت‌نامه در دفترخانه بایگانی و معمولاً یک رونوشت به شما تحویل می‌شود.
ب) اگر بخواهید وصیت‌نامه خودنوشت بنویسید:
-
روی کاغذ ساده، با خط خودتان شروع به نوشتن کنید.
-
مشخصات کامل خود و مقدمه (سلامت عقل و اختیار) را بنویسید.
-
به ترتیب، بدهی‌ها، اموال و دستورات خود را به‌طور روشن ذکر کنید.
-
وصی/وصی‌ها را معرفی و اختیاراتشان را توضیح دهید.
-
در انتها، تاریخ دقیق را بنویسید.
-
زیر متن را امضا کنید.
-
اگر ممکن است، از دو شاهد قابل اعتماد بخواهید زیر وصیت‌نامه مشخصات و امضا درج کنند.
-
وصیت‌نامه را در جای امن نگهداری کنید یا به شخص مورد اعتماد بسپارید.
ج) اگر وصیت‌نامه سری می‌خواهید:
-
متن وصیت را (به خط خود یا دیگری) آماده کنید و امضا نمایید.
-
آن را در پاکت گذاشته و مهر و موم کنید.
-
به دفترخانه یا اداره ثبت مراجعه کنید و پاکت را تحویل دهید تا صورت‌جلسه و ثبت شود.
۷. نگهداری و به‌روزرسانی وصیت‌نامه
-
وصیت‌نامه یک سند «نهایی و غیرقابل تغییر» نیست؛ شما تا زنده‌اید هر زمان بخواهید می‌توانید:
-
آن را اصلاح کنید،
-
یا کاملًا باطل و وصیت جدید تنظیم کنید.
-
-
در صورت تعدد وصیت‌نامه‌ها، آخرین وصیت معتبر است (تا جایی که با قانون تعارض نداشته باشد).
-
بهتر است:
-
وصیت‌نامه در جایی باشد که بعد از فوت به راحتی در دسترس ورثه یا وصی قرار گیرد.
-
یک نفر مطمئن (وصی یا فرد مورد اعتماد) بداند وصیت‌نامه کجاست.
-
۸. مواردی که ممکن است باعث بی‌اعتباری یا مشکل در اجرا شود
-
نوشته نشدن تاریخ در وصیت‌نامه خودنوشت.
-
نبودن امضا یا شک در انتساب امضا.
-
جنون یا عدم اهلیت وصیت‌کننده در زمان تنظیم وصیت.
-
وصیت نسبت به مال غیر بدون اجازه مالک.
-
وصیت نسبت به بیش از ثلث دارایی بدون تنفیذ ورثه.
-
ابهام در متن (مثلاً مشخص نبودن دقیق مال یا شخص موصی‌له).